प्रत्यय (Pratyay)
नए शब्दों का निर्माण करने के लिए जो शब्दांश शब्द के बाद जोड़े जाते हैं, उन्हें ‘प्रत्यय’ कहते हैं । ये जिन शब्दों से जुड़ते हैं, उन्हें नए अर्थ देते हैं, जैसे –
मूर्ख (व्यक्ति के लिए), मूर्खता (व्यक्ति का गुण-भाववाचक) प्रत्यय दो प्रकार के होते हैं
(i) कृत् प्रत्यय
(ii) तद्धित प्रत्यय
(1) कृत्प्रत्यय: ये धातु के बाद लगते हैं। इनसे बने शब्दों को कृदन्त कहते हैं। ऐसे शब्द ‘संज्ञा’ या ‘विशेषण’ होते हैं।
(ii) तद्धित प्रत्यय : ये संज्ञा / सर्वनाम / विशेषण / अव्यय के बाद लगते हैं। इनसे बने शब्दों को तद्धितांत शब्द कहते हैं। ऐसे शब्द संज्ञा या विशेषण होते हैं ।
हिन्दी प्रत्यय ‘कृत्’ हों या ‘तद्धित’ तीन स्रोतों से आए हैं- संस्कृत, हिन्दी, उर्दू (अरबी फारसी)
(i) कृत् प्रत्यय | Krit Pratyay and Examples
संस्कृत के कृत् प्रत्यय
प्रत्यय | मूलधातु | कुछ उदाहरण (संज्ञा / विशेषण) |
---|---|---|
अ | सृप, दिव्, चर् | सर्प, देव, चर |
अक | कृ, गै , पठ् | कारक, गायक, पाठक |
अन | पठ्, भुज, शृ | पठन, भोजन, श्रवण |
अनीय | गम ,दृश्य, रम्, पठ् | गमनीय, दर्शनीय , रमणीय, पठनीय |
आ | पूज्, शिक्ष | पूजा, शिक्षा |
त(क्त) | कृ , मृ, विद्, शृ | कृत, मृत, विदित, श्रुत |
तव्य | कृ , वच् | कर्त्तव्य , वक्तव्य |
य | गम्, खा, पूज | गम्य, खाद्य, पूज्य |
प्रत्यय | मूलधातु | कुछ उदाहरण (संज्ञा / विशेषण) |
---|---|---|
अंत | रट, भिड़ | रटंत , भिड़ंत |
अक्कड़ | भी, भूल, घूम | पियक्कड़, भुलक्कड़, घुमक्कड़ |
आ | घट, झूल, ठेल | घाटा, झूला, ठेला |
आन | उठ, उड़, मिल | उठान, उड़ान, मिलान |
आव | बच, बह, लग | बचाव, बहाव, लगाव |
आवट | बन, लिख, सज | बनावट, लिखावट, सजावट |
आवा | देख, पछता, बोल | दिखावा, पछतावा, बुलावा |
आई | चढ़, पढ़, लड़ | चढ़ाई, पढ़ाई, लड़ाई |
आऊ | कमा, टिक, बिक | कमाऊ, टिकाऊ, बिकाऊ |
आक | तैर | तैराक |
आका | उड़, लड़ | उड़ाका, लड़ाका |
आकू | लड़ | लड़ाकू |
आडौ | खेल | खिलाड़ी |
आलू | झगड़, लजा, शरमा | झगड़ालू, लजालू शरमालू |
आवना | डर, लुभा | डरावना, लुभावना |
आहट | खुजला, घबरा, चिल्ला | खुजलाहट, घबराहट, चिल्लाहट |
इया | घट, बढ़ | घटिया, बढ़िया |
इयल | अड़, मर, सड़ | अडियल, मरियल, सड़ियल |
ई | धमक, बोल, हँस | धमकी, बोली, हँसी |
ऊ | कमा, खा, झाड़ | कमाऊ, खाऊ, झाडू |
एरा | बस, लूट | बसेरा, लुटेरा |
औटो | कस | कसौटी |
औता | समझ | समझौता |
औती | कट, मान, चुन | कटौती, मनौती, चुनौती |
त | खप, बच | खपत, बचत |
ती | घट, चढ़, बढ़ | घटती, चढ़ती, बढ़ती |
न | चल, ले-दे, ढक | चलन, लेन-देन, ढक्कन |
नी | कर, भर, चट , हो | करनी भरनी, चटनी , होनी |
वना | डर, लुभा, सुहा | डरावना, लुभावना, सुहावना |
वाला | आ, पढ़, गा, बोल | आनेवाला, पढ़नेवाला गानेवाला, बोलनेवाला |
सार | मिल | मिलनसार |
हार | रख, हो | राखनहार, होनहार |
हारा | रख, रो | राखनहारा, रोवनहारा |
(ii) तद्धित प्रत्य | Taddhit Pratyay and Examples
संस्कृत के तद्धित प्रत्यय
प्रत्यय | मूलधातु | उदाहरण (Examples) |
---|---|---|
अ | कुरु, विष्णु, शिव | कौरव, वैष्णव, शैव |
आलु | दया, कृपा, श्रद्धा | दयालु, कृपालु, श्रद्धालु |
इक | धर्म, दिन, वर्ष | धार्मिक, दैनिक, वार्षिक |
इत | आनंद तरंग, पुष्प | आनंदित तरंगित, पुष्पित |
इमा | रक्त, लघु, लाल | रक्तिमा, लघिमा, लालिमा |
इष्ट | गुरु, बल, लघु | गरिष्ठ, बलिष्ठ, लघिष्ठ |
ई | गुण, पक्ष | गुणी, पक्षी |
ईन | कुल, ग्राम | कुलीन, ग्रामीण |
ईय | भारत, राष्ट्र, स्वर्ग | भारतीय राष्ट्रीय स्वर्गीय |
एय | कुन्ती, पुरुष, विनता | कौन्तेय, पौरुषेय, वैनतेय |
ता | दीन, लघु, विशेष | दीनता, लघुता, विशेषता |
गुरु, प्रभु, सती | गुरुत्व, प्रभुत्व, सतीत्व | |
मान | बुद्धि, शक्ति, श्री | बुद्धिमान, शक्तिमान, श्रीमान |
य | धीर, पण्डित, मधुर | धैर्य, पाण्डित्य, माधुर्य |
वान | गुण, ज्ञान, धन | गुणवान, ज्ञानवान, धनवान |
हिन्दी /उर्दू के तद्धित प्रत्यय
प्रत्यय | मूलधातु | उदाहरण (Examples) |
---|---|---|
आ | चूर, भूख, बाबू | चूरा, भूखा, बबुआ |
आई | भला बुरा, चिकना | भलाई, बुराई, चिकनाई |
आऊ | उपज, पण्डित | उपजाऊ, पण्डिताऊ |
आन | ऊँचा नीचा, चौड़ा | ऊँचान, निचान, चौड़ान |
आना | ठीक, रोज, साल | ठिकाना, रोजाना, सालाना |
आर | लोहा, सोना | लुहार, सुनार |
आस | खट्टा मीठा | खटास, मिठास |
आहट | कड़वा, चिकना | कड़वाहट, चिकनाहट |
इया | खाट, गठरी, लोटा | खटिया, गठरिया, लुटिया |
ई | खुश, खेत, चोर | खुशी, खेती, चोरी |
ईन | नमक, रंग, शौक | नमकीन, रंगीन, शौकीन |
ईला | छवि, रंग, रस | छबीला, रंगीला, रसीला |
ऊ | गरज ,पेट ,बाजार | गरजू, पेटू, बाजारू |
एरा | अंध, चाचा, साँप | अंधरा, चचेरा, सपेरा |
ऎता | डाका, लाठी | डकैत, लठैत |
ओला | साँप ,खाट | सँपोला, खटोला |
ओं | घंटा, पहरा, तीस सैकड़ा | घंटों, पहरों, तीसों, सैकड़ों |
खाना | कैद ,डाक ,तोप | कैदखाना, डाकखाना, तोपखाना |
खोर | आदमी, रिश्वत, हराम | आदमखोर, रिश्वतखोर, हरामखोर |
गर | जादू, सौदा | जादूगर, सौदागर |
गी | ताजा, मर्दना | ताजगी, मर्दानगी |
ची | अफ़ीम ,तोप ,नक़ल | अफीमची, तोपची, नकलची |
दान | कलम, पीक, मच्छर | कलमदान, पीकदान, मच्छरदान |
दार | दुकान, मजा, थाना | दुकानदार, मजेदार, थानेदार |
नाक | खौफ, दर्द, शर्म | खौफनाक, दर्दनाक, शर्मनाक |
पन | पागल, बच्चा, लड़का | पागलपन, बचपन, लड़कपन |
पा | पूजा, बूढ़ा, मोटा | पुजापा, बुढ़ापा, मुटापा |
बाज | दगा | दगाबाज़ |
मंद | अकल, जरूरत, दौलत | अकलमंद, जरूरतमंद, दौलतमंद |
वार | घण्टा, उम्मीद, भाषा | घण्टेवार, उम्मीदवार, भाषावार |
वाला | खिलौना, घर, टोपी | खिलौनेवाला, घरवाला, टोपीवाला |
हरा | दो, रूप, सोना | दुहरा (दोहरा) रुपहरा, सुनहरा |
हारा | चूड़ी, लकड़ी | चुड़ीहारा, लकड़हारा |